تفاوت معناشناسی (Semantics) و معادل‌ یابی (Equivalence) در ترجمه

بازدیدها: ۱

  حامد جلالی فر – مترجم و پژوهشگر ترجمه

مقاله‌ ای از یک مترجم حرفه ای برای مترجمانی که دنبال حرفه ای شدن هستند:

در فرایند ترجمه، دو اصطلاح بسیار مهم و در عین حال کاملاً متفاوت وجود دارد که اغلب با هم اشتباه گرفته می‌شوند:          Semantics (معناشناسی) و Equivalence (معادل‌یابی). فهم دقیق تفاوت این دو، مرز میان یک مترجم معمولی و یک مترجم حرفه‌ ای را مشخص می‌کند.

۱. معناشناسی (Semantics): کاوش در عمق زبان مبدأ

معناشناسی یعنی «درک کامل و دقیق معنای یک واژه یا عبارت در زبان مبدأ»، قبل از هر فکر به زبان مقصد.

این مرحله کاملاً در قلمرو زبان انگلیسی (یا هر زبان مبدأ دیگری) اتفاق می‌ افتد و هیچ ربطی به فارسی ندارد. سؤال اصلی مترجم در این مرحله فقط این است: «نویسندهٔ متن اصلی دقیقاً چه منظوری داشته؟»

ابزارهای این مرحله:

• فرهنگ‌ های تک‌ زبانهٔ معتبر (Oxford, Cambridge, Merriam-Webster, Longman)
• Corpus های بزرگ انگلیسی (COCA, BNC)
• متون موازی در همان حوزه
• مقالات و کتاب‌های تخصصی همان رشته به زبان مبدأ

فرهنگ های تک زبانه معتبر:

فرهنگ‌های تک‌زبانهٔ معتبر مثل Oxford، Cambridge، Merriam-Webster و Longman حکم آزمایشگاه‌های زبان را دارند؛ جاهایی که واژه‌ها را زیر نور میکروسکوپ می‌گذارند تا معنای دقیق، کاربرد درست، و ظرایف معنایی‌شان روشن شود.
این فرهنگ‌ها تنها «معنی» نمی‌دهند؛ بلکه به شما نشان می‌دهند یک واژه دقیقاً چگونه در دنیای واقعی زندگی می‌کند.

مثلاً فرهنگ آکسفورد معمولاً ریشهٔ تاریخی واژه‌ها را هم نشان می‌دهد و توضیح می‌دهد یک کلمه چرا و چطور این‌طور استفاده می‌شود. کمبریج روی مثال‌های کاربردی و طبیعی تمرکز دارد تا ببینید واژه در جمله واقعاً چه نقشی بازی می‌کند. مِریَم-وبستر جامانه‌ای از معانی قدیمی و مدرن فراهم می‌کند و تغییرات معنایی را در طول زمان دنبال می‌کند. لانگمن هم با ۲۳۰۰ کلمهٔ پایهٔ کنترل‌شده‌اش واژه‌ها را با زبان ساده توضیح می‌دهد تا ذهن گیج نشود و استفادهٔ درست را بهتر ببینید.

مترجمی که با فرهنگ‌های تک‌زبانه کار می‌کند، نه‌فقط معنی لغت، بلکه محیط زبانی آن را می‌فهمد؛ چیزی شبیه شناخت اقلیم یک گیاه به جای حفظ‌کردن تنها اسمش. همین شناخت است که ترجمه را شفاف و قابل اعتماد می‌کند.

پیکره های زبانی بزرگ انگلیسی (COCA, BNC)

وقتی از Corpus‌ های بزرگ انگلیسی مثل COCA و BNC حرف می‌زنیم، درواقع داریم دربارهٔ انبارهای عظیم زبانی صحبت می‌کنیم؛ مخازنی که میلیون‌ها جملهٔ واقعی از دنیای واقعی را در خود نگه می‌دارند. مثل این است که یک تلسکوپ داشته باشی که نه ستاره‌ها، بلکه رفتار واقعی زبان را نشان می‌دهد.

Corpus یعنی مجموعه‌ای عظیم از متن‌ها و گفتارهای واقعی: روزنامه، کتاب، وب‌سایت، گفت‌وگوی روزمره، برنامه‌های تلویزیونی. این‌ها به پژوهشگر، معلم و حتی زبان‌آموز کمک می‌کنند بفهمند که یک کلمه واقعاً چگونه استفاده می‌شود، نه اینکه فقط در یک مثال ساختگی در کتاب دیده شود.

در این قلمرو دو غول اصلی داریم:

COCA که مخفف Corpus of Contemporary American English است، مثل نقشهٔ لحظه‌ای گویش آمریکایی عمل می‌کند. پر است از داده‌های به‌روز؛ درست مثل یک شهرِ زبانی که هر روز آدم‌ها در آن حرف می‌زنند و رد زبانشان در این corpus ثبت می‌شود.

BNC یا British National Corpus نمونهٔ ریشه‌دارتر و بریتانیایی‌ترِ همان ایده است. در BNC با زبان واقعی بریتانیایی مواجه می‌شوی: از گفتگوهای روزمره تا گویش‌های مختلف، از کتاب‌های کلاسیک تا متن‌های مدرن. مثل یک موزهٔ زندهٔ زبان است.

زیبایی ماجرا این است که corpus ها نشان می‌دهند «فاصلهٔ بین قواعد گفته‌شده و زبانِ زندگی‌شده» چقدر است. مثلاً اگر می‌خواهی ببینی «dentistry» بیشتر کنار چه افعالی می‌آید، corpus جواب را بدون تعارف می‌دهد. این معدن‌های داده به‌کار تو در ESP و زبان تخصصی هم می‌آیند، چون می‌شود فهمید متخصصان واقعی یک حوزه چه می‌گویند و چطور می‌نویسند.

متون موازی در همان حوزه

در فرآیند یادگیری و تحلیل زبان تخصصی برای مترجمی، متون موازی در همان حوزه نقش مهمی در معناشناسی تخصصی دارند، حتی بدون مراجعه به زبان مقصد. این متون به ما امکان می‌دهند که در زبان مبدا، نحوهٔ به‌کارگیری اصطلاحات، ترکیب‌های واژگانی، سبک علمی و معنای دقیق هر واژه یا عبارت در متن تخصصی را شناسایی کنیم. با تحلیل چند متن موازی، مترجم می‌تواند دامنهٔ معنایی دقیق اصطلاحات تخصصی را در همان حوزه مشخص کند و از برداشت‌های غلط یا عمومی جلوگیری کند، بدون اینکه نیاز باشد بلافاصله به ترجمه فارسی رجوع کند. این کار اساس «معناشناسی در زبان مبدا» و تقویت توانایی ترجمه دقیق را فراهم می‌کند.

مقالات و کتاب‌های تخصصی همان رشته به زبان مبدأ

مقالات و کتاب‌های تخصصی همان رشته به زبان مبدا نقش بسیار مهمی در معناشناسی تخصصی دارند. این متون، چارچوب واقعی به‌کارگیری اصطلاحات، ساختار جملات و سبک نگارش علمی را در حوزهٔ تخصصی نشان می‌دهند و به مترجم اجازه می‌دهند تا معنای دقیق واژگان و عبارات تخصصی را در متن اصلی درک کند. با تحلیل این منابع، مترجم می‌تواند دامنهٔ معنایی هر اصطلاح را محدود و روشن کند و برداشت‌های نادرست یا عمومی را حذف نماید، بدون اینکه نیاز به رجوع مستقیم به زبان مقصد داشته باشد. این شیوه، پایهٔ قوی برای ترجمه‌ی دقیق و حرفه‌ای ایجاد می‌کند.

۲. معادل‌یابی (Equivalence): بازآفرینی معنا در زبان مقصد

بعد از اینکه معنای دقیق در زبان مبدأ روشن شد، نوبت مرحلهٔ دوم می‌ رسد: چگونه این معنا را در فارسی بازتولید کنیم؟

اینجاست که معادل‌ یابی آغاز می‌شود و اینجا دقیقاً جایی است که کار سخت می‌شود.

سه حالت ممکن است پیش بیاید:

الف) معادل کامل و جا افتاده وجود دارد → (مثل DNA → دی‌ اِن‌ اِی)

ب) معادل نسبی یا تقریبی وجود دارد → باید با توضیح یا تعدیل استفاده شود

ج) هیچ معادل مستقیمی وجود ندارد → اینجا باید «معادل‌سازی» (creation of equivalence) انجام داد.

در موارد الف و ب با اندکی خلاقیت و جستجو ،مسئله معادل یابی حل می شود اما در مورد ج دیگر معادل یابی جواب نمی دهد و وارد بحثی به نام معادل سازی می شویم که اصول خود را دارد و در این مقاله قصد ندارم درباره اش بحث کنم.

جداسازی عملی دو مرحله در ذهن مترجم حرفه‌ ای

مرحلهٔ ۱ – معناشناسی (فقط در زبان مبدأ) سؤال: نویسنده دقیقاً چه گفته؟ ابزار: فرهنگ تک‌زبانه، corpus، متن موازی انگلیسی نتیجه: درک ۱۰۰٪ معنای مبدأ

مرحلهٔ ۲ – معادل‌یابی (از مبدأ به مقصد) سؤال: حالا این معنا را در فارسی چطور بازسازی کنم؟ ابزار: خلاقیت زبانی، دانش فرهنگ فارسی، تجربهٔ ترجمه، مشورت با متخصص رشته نتیجه: گاهی معادل آماده، گاهی معادل‌سازی، گاهی توضیح یا بازنویسی

جمع‌ بندی کلیدی برای مترجم حرفه‌ ای

• معناشناسی یک علم «کشف» است → تقریباً همیشه پاسخ دارد، فقط باید درست جستجو کرد.
• معادل‌ یابی یک هنر «خلق» است → گاهی پاسخ آماده ندارد و باید توسط خود مترجم ساخته شود.

مترجمی که این دو مرحله را با هم قاطی کند، یا معنای اصلی را اشتباه می‌فهمد یا معادل‌ های نادرست و خنده‌ دار تحویل می‌ دهد. مترجمی که این دو را کاملاً از هم جدا کند، حتی در سخت‌ ترین متون هم دقیق، روان و حرفه‌ ای عمل می‌ کند.

پس یادتان باشد: اول «بفهمید» (Semantics)، بعد «بسازید» (Equivalence). این دقیقاً همان راز تبدیل شدن از یک مترجم معمولی به یک مترجم واقعی است.

اگر آماده‌اید مسیر حرفه‌ای مترجمی زبان انگلیسی را آغاز کنید و مهارت‌های خود را با راهنمایی‌های کارشناسان ما به سطح یک مترجم حرفه‌ای و پردرآمد برسانید، همین حالا دست به کار شوید!
📌 برای دریافت مشاوره تخصصی و آموزش ترجمه آنلاین، به ایمیل ما پیام دهید و اولین گام حرفه‌ای خود را بردارید:           📬💌 info@jalalifar.com